İSTANBUL (AA) – ZEHRA MENTEŞ – Çizgi sinemalarda engelli bireylerin gereğince temsil edilmemesi çocukların engelli gerçeğini öğrenmesini zorlaştırdığı belirtiliyor.

İstinye Üniversitesi İrtibat Fakültesi Radyo, Televizyon ve Sinema Kısmı Öğretim Üyesi Doç. Dr. Aybike Serttaş, AA muhabirine, engelli bireylerin çizgi dizi ve üretimlerdeki temsilini kıymetlendirdi.

Serttaş, engelli karakterlerin üretimlerde gereğince temsil edilmediğine dikkati çekerek, “Konunun temelinde temsil sıkıntısı var. Neyin ne kadar temsil edildiği yani ekrana ne kadar yansıtıldığı… Engelli karakterlerin hem çizgi dizilerde hem de öbür üretimlerde temsili hem Türkiye'de hem de dünyada yok denecek kadar az.” dedi.

Engelli bireylerin, sinema ve dizilerde temsil edilmedikleri için ötekileştirilip ana akım kümelerin dışında kaldıklarını aktaran Serttaş, şöyle devam etti:

“Temsil edilen kimlikler öğretici bir fonksiyona sahip yani izleyiciler tarafından kendi gerçeklik algılarına ve hayata bakış çerçevelerine dahil ediliyor. Ekranda temsil edilen kimlikleri yabancılaştırmıyoruz. Yetersiz temsil nedeniyle izleyiciler, engelli bireyleri 'görülmemesi gereken özneler' olarak kodluyor. Buna 'simgesel imha' deniyor. Engelli bireyler, toplum içinde hayatlarını sürdürüyor. Aslında onları 'engelleyen' rastgele bir şey yok lakin temsil konusunda kendilerine alan bulamadıkları için ötekileştiriliyorlar.”

– “Karakterin ekranda yalnızca olması yetmiyor nasıl var olduğu da çok önemli”

Serttaş, çizgi dizilerde engelli temsilinin 1960'lı yıllarda başladığını kaydederek, “O dönemki üretimleri incelediğimizde engelli karakterlere öykünün merkezinde yer verilmediğini, vakit zaman yan yahut yardımcı karakter olarak konumlandırıldıklarını ve bunun dışında hiçbir rollerinin bulunmadığını görüyoruz.” sözünü kullandı.

Bu çizgi dizileri izleyerek toplumsallaşan ve hayatı manalandıran çocukların, engelli olma gerçeğini öğrenmeden büyüdüğünün altını çizen Serttaş, şu değerlendirmede bulundu:

“Bunun sonucunda çocuklar gerçek hayatta, okulda engelli arkadaşlarıyla karşılaştıklarında onları direkt ötekileştiriyor. Biz daima irtibat bilimci George Gerbner'in 'yetiştirme kuramı'ndan bahsederiz. Bu kuram kitle irtibat araçlarının hayatın gerçeklerini zihnimize ektiğini ve zihnimize ekilenler ortasında birtakım kimlik, özne ve bakış açılarının yeri yoksa ileride onlarla karşılaştığımızda onları 'öteki ve istenmeyen' olarak gördüğümüzü anlatır. Zihinsel bir dönüşüm gerçekleştirmemiz ve engelli bireylerin hem ekrandaki hem de hayattaki mahzurlarını ortadan kaldırmamız gerekiyor. Buna da çizgi dizileri kullanarak çocuk yaşta başlamalıyız. Bugünün çocukları yarının zihniyetini belirleyecek.”

Serttaş, bu formda büyüyen çocukların yetişkin olduklarında da emsal haller sergilemesinin “şaşırtıcı” olmadığını lisana getirerek, şu sözleri kullandı:

“Temsilde iki kıymetli nokta var. Birincisi öznenin temsiline yer vermek. İkincisi ise karaktere nasıl yer verildiği. Sinemadaki engelli karakterlere baktığımızda çoklukla şeytani, dünyayı ele geçirmek isteyen ve bunun için bütün kötülükleri yapan, son derece hırslı, çeşitli ruhsal sorunları olan, yalnız ve acı çeken karakterler görüyoruz. Engelli karakterler ekranda daima olumsuz özelliklerle temsil ediliyor. Bir karakterin yalnızca ekranda olması yetmiyor nasıl var olduğu da çok değerli.”

İzleyicinin gerçek hayatta tüm kimliklerle ilgili direkt tecrübe elde etme, şahsen tanıma, bilme imkanı olmadığına vurgu yapan Serttaş, “Medyada sunulan stereotipler (kalıp yargı) zihnimize kolaylıkla yerleşiyor. Yanlış temsiller yanlış stereotiplere yol açıyor. Şayet bu stereotipler kusurlu halde kodlanırsa gerçek hayatta da o karakterlere kusurlu kodlarla bakıyoruz ve yanlış davranış geliştiriyoruz. Yaklaşık 6 yaşına kadar çocuklar izlediklerini büsbütün gerçek zannediyor yani kurguyla gerçeği ayırt edemiyor. Bu durumda çocuğa izlediği şeylerin açıklanması gerekiyor.” tabirlerini kullandı.

Serttaş, gerçekçi temsil ve anlatımın izleyici pozisyonundaki engelli çocuklar için kıymetine değinerek şunları aktardı:

“Engelli karakterlere kendi bilişsel ve fizikî kapasiteleri dahilinde tüm rollerin verilmesi gerekiyor. Bunu yaparken karakteri bir muhteşem kahramana dönüştürmeden yapmak değerli. Müspet ayrımcılık yapılarak olmayacak bir profil çizmek de yanlışsız değil. Bu gerçekdışı karakterlerin altında tekrar 'kendini kabul ettirebilme' fikri yatıyor. Engelli karakterlerin vilayetle de bir kahramanlık sergilemesine gerek olmamalı.”

– “Engelli bireyler toplumda görünmez olunca senaryolara da dahil edilmiyor”

Senaristlerin içinde yaşadıkları toplumdan beslendiğini anımsatan Serttaş, kelamlarını şöyle sürdürdü:

“Türkiye'deki bir senarist Türk toplumunun içinden hikayeler muharrir, karakterler oluşturur. Engelli bireyler toplumda görünmez olunca senaryolara da dahil edilmiyor. Bu da kısır döngüye yol açıyor. Engelli bireyler, medyada temsil edilmedikleri için gerçek hayatta ötekileştiriliyor ancak bir yandan da gerçek hayatta kendilerine alan sunulmadığı için anlatılarda da yer bulamıyorlar. Bu zincirin bir biçimde kırılması gerekiyor.”

Serttaş, yapımcılıkta ekseriyetle maddi tasalarla hareket edildiğinden bahsederek, kelamlarını, “İnsanların televizyonda muhakkak kimlikler ve belirli yüzler görmek istediklerini ve bu bahiste çok acımasız olabildiklerini biliyoruz. Çok şiddetli bir piyasa. Üretimci ve senaristler risk almak ve para kaybı yaşamak istemiyor ama bunun uzun vadeli ve dengeli bir bilgilendirmeyle aşılması lazım. Senaryo üretim kodları, karakter dizaynları ve medyanın tesiri tekrar konuşulmalı.” diye tamamladı.